Iain Snow agus Làmh a’ Phump ann an Slàinte Phoblach
Ann an 1854 bha sgapadh neo-àbhaisteach de “Cholera Àisia” ann an sgìre Soho de Lunnainn. Tharraing seo aire dotair san sgìre aig an robh eanchainn shaidheansail thùsaireach. Thug na nuadh-lorgan aige mu cholera atharrachadh air an t-saoghal.
Bha an naoidhean Frances Lewis gorm agus claoidhte an dèidh ceithir latha a’ fulang leis a’ bhuinnich; chaochail i ann an Soho, Lunnainn air 2 Sultain, 1854. Nigh a màthair aodach salach an naoidhein agus thaom i an tuba-nigheadaireachd dhan lòn-òtrachais tarsainn bho dhoras-aghaidh na dachaigh. Bidh cholera a’ sgapadh gu luath. Ann an deich latha, bha còrr is còig ceud neach marbh – bha a’ mhòr-chuid dhiubh a’ fuireach glè fhaisg air dachaigh an teaghlaich sin air Broad Street.
Ged nach robh ‘teòiridh miasma (droch fhàileadh)’ ceart, rinn creideas ann an slàintealachd atharrachadh mòr, ann an Lunnainn co-dhiù; leis gun robh daoine gu dealasach a’ nighe agus a’ sgùradh nithean salach, breun, thàinig piseach air mar a bha òtrachas air a làimhseachadh agus le sin thàinig piseach air slàinte.
Bha Soho fasanta aig aon àm, ach mheudaich àireamh-sluaigh Lunnainn gu mòr san 19mh linn, agus chaidh Soho na sgìre dhùmhail san robh teanamantan air an roinn nan rumannan saor air mhàl. Bha uisge-caithte à faisg air dàrna leth nan dachaighean a’ ruith a-steach gu lòintean-òtrachais. Ron t-samhradh 1858, bha an samh bho shalachair neo-ghiullaichte dhaoine cho tiugh agus cho làidir ri taobh na Thames ann am meadhan Lunnainn ’s gun deach an ‘Samh Mòr' a thoirt air a’ chaibideil seo de dh’eachdraidh a’ bhaile.
B’ e “teòiridh miasma” am prìomh mhìneachadh airson mar a bha galaran a’ sgapadh aig an àm: b’ e cho salach ’s a bha àile Lunnainn a bu choireach ris an sgapadh de cholera. Am beachd dhotairean, bha euslaintich a’ gabhail a-steach “puinnsean” bhon àile shalach, agus bha sin a’ dol dhan fhuil aca, agus ag adhbharachadh tinneas coitcheann.
Thachair gun robh neach-saidheans le inntinn fhosgailte a’ fuireach faisg air an teaghlach Lewis. Bha ùidh ann an cholera aig Iain Snow o bha sgapadh ann an 1832. Bha pàtrain an sgaoilidh a’ toirt air smaoineachadh air gabhaltachd – ’s e sin teòiridh bhitheagan, nach robh air a dhearbhadh aig an àm. Tro sgaoileadh de cholera ann an 1848, chùm Snow lorg air mar a bha an tinneas a’ gluasad agus chuir e tuilleadh fiosrachaidh ris a’ bheachd-bharail aige: b’ e galar sònraichte a bh’ ann an cholera a bha a’ sgapadh bho dhuine gu duine le uisge a bha air a thruailleadh le cac dhaoine; chuir e air adhart a’ bheachd-bharail ann an leabhran ann an 1849, On the Mode of Communication of Cholera.
Cha robh buaidh mhòr aig an leabhran.
Thug sgapadh 1854 cothrom do Snow dàta a chruinneachadh. Sgrìobh e: “Bha amharas agam gun robh an t-uisge bhon phump ann am Broad Street air a thruailleadh, pump a bha air a chleachdadh gu math tric ... ach nuair a rinn mi sgrùdadh air an uisge cha d’ fhuair mi mòran truailleadh organach ann ... dh’iarr mi ... liosta bho oifis an Àrd-Neach-Clàraidh, de na bàsan air sgàth cholera.”
Leis an liosta sin, agus le suirbhidh bho thaigh gu taigh, rinn Snow map de leòintich cholera. Mar a bha dùil aige, bha tòrr chomharran dubha – gach fear a’ riochdachadh bàs – aig seòlaidhean a bha a’ cleachdadh pump Broad Street
Bha fiosrachadh fiù ’s na bu làidire aige na na cruinneachaidhean de bhàsan – eisimpleirean conadal a dhearbh an argamaid aige. Mar eisimpleir, boireannach a chaochail fada air falbh ann an Hampstead. B’ àbhaist gun robh i a’ fuireach air Broad Street, agus b’ fheàrr leatha an t-uisge fuar, builgeanach a bhiodh i a’ faighinn à pump Broad Street. Chuir i a dh’iarraidh botal dheth air 31 Lùnastal. Air an làimh eile, cha robh bàsan idir air an clàradh ann an taigh-obrach ri taobh a’ phump – nuair a rinn Snow rannsachadh, fhuair e a-mach gun robh solar-uisge air leth aige.
Map Iain Snow de na bàsan air sgàth cholera ann an 1854 ann an Soho
An-diugh tha mac-samhail den phump air Sràid Broadwick mar chuimhneachan air àm cudromach ann an eòlas riaghladh-ghalaran
Thuig Snow gun robh stuth bhon lòn-òtrachais dhan deach uisge-nigheadaireachd Sarah Lewis air faighinn a-steach gu solar a’ phump. Air 7 Sultain lìbhrig e na toraidhean aige do ùghdarras na paraiste. “Cha deach a chreidsinn – cha do chreid aon neach bhon dreuchd aig Snow fhèin, no aon neach sa Pharaiste, gun robh Snow ceart,” chuimhnich Edwin Lankester, dotair às an àite, an dèidh làimhe. Ach, thug Snow orra làmh a’ phump a thoirt air falbh.
“Chaidh am pump a dhùnadh agus chaidh stad a chur air a’ phlàigh,” sgrìobh Lankester.
An-diugh, aig oisean na sràide ris an canar Sràid Broadwick a-nis, taobh a-muigh taigh-seinnse air a bheil John Snow, tha mac-samhail dubh gleansach den phump gun làmh. Bha cuimhneachan na bu shine ann roimhe – gràbhalachd air oir a’ chabhsair a’ comharrachadh an àite “far an robh Pump eachdraidheil Broad Street, a bha co-cheangailte ri nuadh-lorg Dr Iain Snow ann an 1854, gu bheil Cholera air a ghiùlan le uisge.” Faisg air làimh tha clàr gorm air balla a tha ag ainmeachadh Snow mar “athair eòlas riaghladh-ghalaran.” Tha clàr air bonn mac-samhail a’ phump ag innse, “Tha toirt-air-falbh làmh a’ phump na shamhla eadar-nàiseanta air slàinte phoblach.”
Tha e do-sheachanta gu bheil eachdraidh saidheans mar a chaidh a chlàradh le carraighean poblach air a bhrùthadh le èadhar, air a chumadh le elsion gu slighe dhìreach adhartais, air a lasadh le lampaichean le frasan lèirsinn ag atharrachadh paradigm. Gu dearbh, ge-tà John Bu chòir gum biodh mion-sgrùdaidhean Snow air galar cholera Lunnainn air seasamh mar fhianais airson teòiridh gabhaltachd, chaidh a thoirt a-steach mean air mhean agus mean air mhean ann an smaoineachadh slàinte a’ phobaill. Airson ùine, chaidh a shlugadh a-steach do dhòigh-obrach “slàintealachd” a thaobh slàinte a’ phobaill a bha fhathast stèidhichte gu daingeann ann an loidsig teòiridh miasma.
“An dàrna cuid ann an èadhar no uisge tha coltas ann gum faod an galar fàs,” cho-dhùin aithisg na comataidh saidheansail air an robh e an urra sgrùdadh a dhèanamh air galar 1854, ag aideachadh cairteal gann de cho-dhùnaidhean Snow. “Tha neo-chlaonachd neach gu bitheanta a’ ciallachadh neo-ghloine an dà chuid; agus ann am pàirtean mòra den bhaile-mòr (far a bheil a’ bhuinneach-mhòr air creachadh gu mòr) tha còmhstri salachar eadar an dithis. ”
Ged nach robh ‘teòiridh miasma (droch fhàileadh)’ ceart, rinn creideas ann an slàintealachd atharrachadh mòr, ann an Lunnainn co-dhiù; leis gun robh daoine gu dealasach a’ nighe agus a’ sgùradh nithean salach, breun, thàinig piseach air mar a bha òtrachas air a làimhseachadh agus le sin thàinig piseach air slàinte. Rè ùine, is argamaid Snow air a dearbhadh uair is uair, fhuair teòiridh gabhaltachd barrachd àite ann an slàinte phoblach Bhreatainn.
Ach cha robh cholera na dhuilgheadas ann am Breatainn a-mhàin. Bha na sgapaidhean anns na 1850an nam pàirt den treas mòr-sgaoileadh de cholera: mòr-sgaoileadh cruinneil a mharbh millean neach anns an Ruis, agus 15,000 ann am Mecca; a thug ionnsaigh air eilean beag Mauritius ceithir tursan, agus a chaidh tarsainn nan SA an dèidh tighinn gu tìr ann an caladh New York. Shiubhail e dhan Ghrèig agus dhan Tuirc an cois shaighdearan a bha a’ sabaid ann an cogadh Chrimea, agus bha sgapadh an dèidh sgapadh anns na h-Innseachan, far an do thòisich e.
Le sealltainn mar a b’ urrainn badan salach Frances Lewis coimhearsnachd ann an Lunnainn a ghalarachadh, bha Snow air sealltainn cuideachd, gu neo-dhìreach, mar a dh’fhaodadh cholera sgapadh ann an Calcutta no ann an Cairo.
Atharrachadh air sgeulachd a chaidh fhoillseachadh an toiseach air 10 Lùnastal 2021 le Gavi, an Vaccine Alliance .
https://www.gavi.org/vaccineswork/long-view-john-snow-and-pump-handle-public-health
